«Ҳаёт санъаткори» дея улуғланган машҳур рус адиби Антон Павлович Чехов 25 йиллик ижоди давомида юздан ортиқ турли-туман асарлар (қисқа юмористик ҳикоялар, жиддий қиссалар, пьесалар) яратди. Асарлари қатор тилларга таржима қилиниб, пьесалари бир асрдан ошибдики, дунё театрлари саҳнасидан тушмайди. «Дарё» ёзувчининг ҳаёт ва ижоди йўлига назар ташлайди.

1860 йили Россиянинг Таганрог шаҳрида, савдогарлар оиласида туғилган Чехов муддаоси қорин тўйдириш, шунчаки кун кечириш ва бугуни билангина яшайдиган кимсалар орасида улғаяди. Ёш Антон рўзғор тебратиш асосий дарди бўлган отаси, 6 нафар фарзанд тарбияси билан овора онасига кўмаклашиш учун бошқа ака-укаларидек саҳар бешда туриб, савдо ва уй юмушларида дастёр бўлади. Заифларни қўллаб-қувватлаш, атрофдагиларга ҳурмат билан муносабатда бўлиш, фаросат ва одоб инсон зийнати эканини оддий уй бекаси, қишлоқнинг содда аёли — онасидан ўрганади. «Болалик нима эканини билмаганман», деб бот-бот таъкидлаган Чеховнинг ҳаётига китоб ва театргина ранг беради.

Мутолаа ва саҳна асарларини мунтазам кўриш орқали дунёқараши, фикрлаши ўзгариб, кейинчалик ўзи ҳам қўлига қалам олиб, нимадирлар қоралай бошлайди. Илк ҳикоя ва повестларини гимназияда ўқиётган йиллари ёзади.

Кунларнинг бирида ўқувчисининг адабиётга ишқи баландлигидан бoxабар устози Фёдер Покровский унга «Чехонте» номли тахаллусни асарлари якунига битишини маслаҳат беради. Шу зайл «Ҳикояларимни турли журналларда босишар», дея пайдар-пай таҳририятларга юборса-да, ноширлар уни чоп этишга ҳадеганда ошиқавермайди.

Тақдирнинг аччиқ ҳазили ортидан отаси ишлари касодга учрагач, кредиторларнинг таъқибидан қочиб, барча мол-мулки, хусусан, уйини ҳам сотиб, Москвадан қўним топади. Она шаҳрида сариқ чақасиз, ёлғиз қолган Антон эса қўл қовуштириб ўтириш керакмаслигини тушуниб, репетиторлик қила бошлайди.

Чеховнинг биографияси билан танишган ўқувчи унинг қисқа, аммо мазмунли умрини ижод безаганини дарров пайқайди. Қийинчиликларга йўлиққанида, молиявий муаммолар гирдобида қолганида, ҳатто бошқа касбни танлашни афзал билганида ҳам адабиёт унга тасалли берган.

1879 йили Чехов ҳаётида муҳим воқеа рўй беради. Москва университетининг тиббиёт факультетига қабул қилинади. Аммо кўз ёшларга ишонмайдиган шаҳарда нон топиш у ўйлаганидан кўра қийинроқ эди. Буни тушуниб етган ёзувчи жонига қораламалари эвазига берилган қалам ҳақлари оро киради. «Бемори йўқ шифокор», «Акамнинг укаси», «Шиллер Шекспирович Гёте», «Бир кимса» каби 50 га яқин тахаллус билан ёзишдан чарчамайди. «Антоша Чехонта» ва бошқа шунга ўхшаш кўплаб тахаллуслар билан ёза бошлаган кичик-кичик юмористик ҳикоялари аста-секин машҳурликка эришади.

Москвадаги «Будилник», «Томошабин» журналларида чоп этилган ижод намуналари, «Петербург газетаси» билан ҳамкорлик Чеховга 1885 йили кутилмаган машҳурликни келтиради – уни кичик ҳикоялар муаллифи сифатида халққа танитади. Ёзувчи Дмитрий Григоревичнинг истеъдодни исроф қилмай, салоҳиятингни тоши оғир ижод намуналарига сарфла, деган маслаҳатидан кейин астойдил ишга киришади. «Янги вақт» журнали ношири, танқидчи Алексей Суворин берган тузуккина гонорар сабаб рўзғорни ўйламай, «Душманлар», «Агафя» ва «Даҳшат» номли ҳикояларини ёзади.

Университетнинг учинчи босқичидаёқ шифохоналарда ассистентлик қила бошлаган ёш Антон дипломини олгач, уй эшигининг олдига «Шифокор А.П. Чехов» деган ёзувни осиб қўяди. Кейинроқ турли қишлоқлардаги шифохоналарда ҳам беморларга шифо улашади. Кўп касаллик руҳий ҳолат билан боғлиқ эканини яхши билган Чехов хасталарни фақатгина дори-дармон билан даволабгина қолмай, уларнинг кўнглини кўтариш, ҳаётга бўлган иштиёқини оширишга уринади.

Саломатлигида муаммоси кўп, аммо аҳволи танг касаллардан пул олишни ўзига эп кўрмайди. Император академиясининг оғзаки ва ёзма нафис адабиёт бўйича фахрий академиги бўлган Антон Чехов ҳақида гап кетганда кўпчилик, тиббиёт унинг адиблик фаолиятига халал берганини таъкидлайди. Лекин тиббиёт унга бегона бўлганида, эҳтимол, адиб дард нелигини яхши ҳис этмаслиги, қаҳрамонларининг руҳиятини очиб беролмаслиги ва алал-оқибат, асарлари ҳам бу кунгача «тирик» бўлмаслиги мумкин эди.

Бора-бора ўзидан қониқмаган айрим ёзувчилардек Чеховнинг кўнгли ҳам саёҳат тусайди. Сибир орқали ўтиб, Сахалин оролида тўхтаган адиб ушбу сафари муваффақиятли чиқишию, бунга саломатлиги билан товон тўлашини хаёлига ҳам келтирмасди. 82 кунини йўлда ўтказган Антон манзилига етгунча 9 та очерк ёзиб тугатади.

Ниҳоят оролга етиб боргач, маҳаллий аҳоли билан тезда танишиб, уларнинг ҳаёт ҳикояларини тинглашга киришади ва шу аснода материаллари учун қимматли маълумотлар тўплайди. Орол маъмурияти унга маҳкумлар билан мулоқот қилишни ман этади, илҳом ва таассурот илинжида совуғу қийинчиликларга қарамай йўл босиб келган ёзувчи эса билганидан қолмайди.

Уч ой-у икки кун давомида фуқаролар ҳақидаги деярли 10 минг статистик карточкаларни тўплашга муваффақ бўлади. Маҳаллий амалдорлардан тортиб, қамоқхона маҳкумлари билан ҳам юзма-юз гаплашиб чиқади, шифохоналар аҳволидан ташқари меҳнат ва жазо турлари қандай кечишини ҳам кўздан қочирмайди. Уринишлари бесамар кетмаган ёзувчи гўёки айрим сиёсий маҳкумлар ўз жонига қасд қилгани ҳақидаги маълумотлар ҳақиқатдан фарқланишини пайқайди. Ҳолатни зимдан кузатиб, кўрганларини қайд этган Чехов Сахалиндан кейин Гонконг, Сингапур, Сейлон ороли ва Одессага ҳам боради. Яқинлари билан эса 1890 йили Тулада кўришади.

Чеховнинг ҳаёт йўлида хотин-қизлар кўп учраган. Синглисининг дугонаси Лидия Мизинова билан қарийб 10 йил учрашиб, севишиб юрганига қарамай, турмуш қуриш ҳақида гап очилиши билан ўзини олиб қочаверади. «Чайка»даги Нина образи учун Мизинованинг тақдири прототип қилиб олинади. «Кучук етаклаган аёл» ҳикоясидаги аёл образи учун кейинроқ учрашиб юрган маъшуқаси Елена Шавровадан илҳомланади. «Чайка» пьесасининг тайёргарлик жараёнида танишган мафтункор ва кибор актриса Олга Книппер эса бошқа аёллардан фарқли ўлароқ уни оила қуришга кўндира олади. 1901 йилда турмуш қурганига қарамай, жуфтлик фарзанд кўролмайди.

Антонда сил касаллигининг белгилари илк бор 24 ёшида намоён бўла бошлайди. Айтишларича, мазкур касаллик унда болалигидаёқ аниқланган. Бошқа тахминларда эса қишлоқларда шифокор бўлиб ишлаганида қабулига келган беморлардан силни юқтириб олгани, Сахалинда эса дарди зўрайиб кетгани айтилади. Уларнинг қай бири тўғри бўлишидан қатъи назар, бир нарса аниқ: ёзувчи соғлиғига бепарво бўлиб, оиладагилари ортиқча хавотирланмаслиги учун касаллик билан боғлиқ салбий ўзгаришларни яқинларидан яшириб келади. Кейинроқ аҳволи ёмонлашиб шифохонада даволанишга мажбур бўлади.

Тузукроқ оёққа турмай, ижод қилиш дардида шифокорлардан уйга жавоб беришларини сўрайди. Камига қон аралаш йўталаётганини ҳам яширади. Чехов ҳаётининг ажралмас қисмига айланган дард ва оғриқли ҳислар асарларига ҳам кўчади. Бу, айниқса, «Номаълум одам ҳақидаги ҳикоя»да яққол билинади. Адиб 1904 йил Баденвайлерда сил касаллиги сабаб ҳаётдан кўз юмади.

Гуманизм куйчиси

Асли мутахассислиги шифокор бўлган адиб, касби билан одамлар жисмига, асарлари билан эса қалбларга шифо улашади. У ўзидан аввалги адиблар ва замондошлари сингари роман ёзмагандир, аммо ўзи афзал билган қисқалик билан сўзларнинг оҳорини тўкмай жамиятдаги муаммолар, давр одамларининг маишийликка шўнғиётганини қаҳрамонлари ҳаёти мисолида очиб беради. Ёзувчи бутун ижоди давомида атрофидагиларни руҳий карахтликдан уйғотишга уринади. Одамлар одам бўлсагина, ҳаёт яхшиланишига бутун вужуди билан ишонади.

Гуманизм куйчиси сифатида эътироф этиладиган ёзувчининг «Амалдорнинг ўлими», «Буқаламун», «Семиз ва ориқ», «Қайлиқ» ҳикояларидаги воқеалар бир-биридан фарқ қилади, лекин уларда ҳамма муаммолар негизи бориб одамга тақалишини англаш қийин эмас. «Олчазор», «Ваня тоға», «Чайка» ва «Уч опа-сингил» номли асарлари ҳалигача саҳналардан тушмай, рэпертуарларни тўлдириб, томошабинларни қайта-қайта театрларга чақирмоқда. «Чеховшунослик», «Чехов ҳикоялари мактаби», «Чехов драматургияси» каби маҳорат йўналишлари пайдо бўлгани ҳам бекорга эмас, аслида.