Tasavvur qiling, ko‘z o‘ngizda yer o‘yilib, chuqur o‘pqon hosil bo‘lsa, qay ahvolga tushasiz? Yo‘q, bu qandaydir ertakdagi manzara emas, balki tabiatda uchrab turadigan hodisa, xolos.
Yer yutgan fabrika
2007 yilning 23 fevral kuni Gvatemala poytaxti yaqinidagi shaharchada odamlarning oyog‘i ostidan yer "qochdi”. Kengligi 20 metr keladigan bu o‘ra bir qancha kichik inshootlarni o‘z komiga tortdi. Uch nafar inson nobud bo‘ldi.
Qisqasi, ko‘ra ko‘chaning qoq o‘rtasida "qora tuynuk” paydo bo‘lgan, uning chuqurligi salkam yuz metrga yetardi. Oradan uch yil o‘tib bu holat yana takrorlandi. Avvalgisiga yaqin joyda yana bir "qora tuynuk” paydo bo‘ldi. Bu o‘pqon esa, butun boshli kichikroq fabrikani "yutib” yubordi…
Shunga o‘xshash hodisa 1972 yili Amerikaning Shelbi-Kaunti shahrida yuz bergandi. Avvaliga kuchli portlash ovozi eshitildi. Keyin nimadir chiyilladi. Ma’lum bo‘lishicha, shahar yaqinidagi o‘rmonchani bor jonzotlari bilan "yer yutgandi”. Aniqrog‘i, bu hududda chuqurligi 45, diametri 140 metrga yetadigan bo‘shliq paydo bo‘lgandi. Bu Amerika tarixidagi eng katta o‘pqon hisoblanadi.
Albatta, bunday holatlar Amerika uchun yangilik emas. Yer ko‘chkilari, jarliklar va chuqurliklar paydo bo‘lishi bu mamlakatda tez-tez uchraydigan holat. Birgina Florida shtati hukumati o‘pqonlarning oldini olish va ularning oqibatlarini bartaraf etishga millionlab dollar mablag‘ ajratadi.
2000 yili bahorda Germaniyaning Shtutgart shahridagi bolalar bog‘chasida chuqurligi 15, kengligi 6 metr keladigan o‘pqon vujudga keldi. Yaxshiyamki, bu noxush hodisa tunda, bolalar o‘z uylarida shirin uyquda yotgan paytda yuz bergan.
Shuningdek, Germaniyaning Frankfurt shahri yaqinida umumiy maydoni 70 ming kvadrat metr keladigan ko‘l bor. Uni "Erdfalzeye”, ya’ni "o‘pqon ko‘li” deb atashadi. Bu ko‘l qariyb bir asr muqaddam tabiiy tarzda paydo bo‘lgan. 1913 yilda paydo bo‘lgan chuqurlikda yillar o‘tishi bilan suv to‘planib, axiyri ko‘lga aylangan.
Mazkur dengiz qirg‘oqlarida so‘nggi yillarda minglab o‘pqonlar paydo bo‘lgan. Bunday ofatlar nafaqat sayyohlar, balki, mahalliy aholini ham tashvishga solayotir. Sohildagi ayrim hududlarda ana shu o‘pqonlar tufayli sayr qilish taqiqlangan.
Sababi, ushbu dengiz sathi yildan yilga kamayib ketmoqda. Bu esa, suv tarkibidagi tuz miqdori tobora oshirayotir. Natijada yer bag‘riga kirgan sho‘r, sizot suvlari yumshoq jinslarni yemiradi. Bu esa, tuproqning ichki qatlamida bo‘shliqni yuzaga keltiradi. Yerning sirti esa, faqat o‘ta og‘ir vaznga dosh berolmasligi sababli o‘prilib tushishi mumkin.
O‘pqonlarning yuzaga kelishiga konlardan katta miqdordagi rudalar qazib olinishi ham muhim o‘rin tutadi. Shvetsiyaning shimolidagi Kiruna shahri chetida o‘n yilar muqaddam ana shunday tuynuk paydo bo‘lgandi. Vaqt o‘tishi bilan ushbu o‘pqon shaharning ichkarisiga surilib kelayotir. Yigirma yil ichida shahar hokimligi binosi ham yer qa’riga ravona bo‘ladi. Agar zarur choralar ko‘rilmasa, asrimiz o‘rtalariga borib, Shvetsiyaning timsoli bo‘lgan o‘rta asrlarga mansub cherkov binosi ham g‘oyib bo‘lishi mumkin.
Bu "o‘pqon”ning yuzaga kelishiga shahar yaqinida joylashgan temir koni sababchi bo‘lgan. Bugungi kunda bu yerdan yiliga 24 mln tonna ruda qazib olinadi. Temir qazib olishgach, yer ostidagi bo‘shliq ham kengayib bormoqda. Hozir shaharni boshqa hududga ko‘chirishga hozirlik ko‘rilmoqda.
O‘pqonlar ba’zida yerosti g‘orlar ko‘p bo‘lgan joylarda ko‘p uchraydi. Bunday g‘orlar esa, sizot suvlar yillar davomida ohak gips, tuz, qum, shag‘al, vulqon kuli singari yumshoq jinslarni yemirishi natijasida kelib chiqadi. Albatta bu yemirilish yuz yillab, mpng yillab vaqt mobaynida davom etgan. Ammo, bu jarayonga inson omili aralashgach, ishlab chiqarish rivojlanib, sizot suvlar miqdori va yo‘nalishi o‘zgargach, yer osti jinslarning yemirilishi ham tezlashdi.
Agar ana shunday "g‘orlar” ustida baland imoratlar qurilsa bormi, ularni yer yutishi aniq. Ko‘pincha katta avtomobillar yo‘llarida yoriq va g‘ovaklar ham aynan kuchli bosim ta’sirida yuzaga keladi. Avtomobilning og‘irligi sabab yerning ustki qatlami o‘pirilib tushadi.
Tabiatda hamma narsa ma’lum muvozanat asosida qurilgan. Agar mavjud me’yorlarga putur yetkazilsa, qanday oqibatlarga olib kelishi o‘z-o‘zidan ravshan. Bu borada o‘nlab misollarni keltirish mumkin. Biroq, afsuski, insoniyat bu fojialardan kerakli xulosa chiqarishga shoshilmayapti.
Muallif: Rustam BEK
